ชื่อสมุนไพร : ข้าวเม่านก,
ชื่ออื่น : มะแฮะนก (เชียงใหม่), หญ้าคอตุง (ลำปาง), ขี้กะตืด, ขี้กะตืดแป (เลย), คอกิ่ว (ภาคกลาง), บอกบ่อ, หญ้าใบเลี่ยม(ลั้วะ), ตุ๊ดต๊กงล (ขมุ), หน่อเจ๊าะบิ๊ค่อ (กะเหรี่ยงแม่ฮ่องสอน), หญ้าคอตุงตัวเมีย, ตานคอม้า, ปอบหนอน, หนอนหน่าย, หนอนกิ่ว และ เซียนเหมา (จีนกลาง)
ชื่อวิทยาศาสตร์ : Tadehagi triquetrum (L.) H.Ohashi
ชื่อวงศ์ : LEGUMINOSAE
ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ :
- ต้นข้าวเม่านก เป็นพรรณไม้ล้มลุก มีความสูงได้ประมาณ 15-50 เซนติเมตร กิ่งก้านมีลักษณะเป็นสันสามเหลี่ยม แตกกิ่งก้านสาขามาก ยอดและกิ่งอ่อนเป็นสีแดงมัน มีหูใบเป็นสีเงินหรือสีเทาทั้งสองข้าง เมื่อแก่เป็นสีชา
- ใบข้าวเม่านก เป็นใบประกอบ มีใบย่อยใบเดียว ออกเรียงสลับ ลักษณะของใบย่อยเป็นรูปไข่หรือรูปใบหอก ใบมีขนาดกว้างประมาณ 2-4 เซนติเมตร และยาวประมาณ 8-10 เซนติเมตร แผ่นใบด้านบนเรียบ ส่วนด้านล่างมีขน ก้านใบแผ่เป็นปีก
- ดอกข้าวเม่านก ออกดอกเป็นช่อกระจะ รูปทรงกระบอก โดยจะออกตามซอกใบและที่ปลายกิ่ง กลีบดอกเป็นสีม่วง ลักษณะเป็นรูปดอกถั่ว ผลมีลักษณะเป็นฝักแบนยาว ลักษณะของฝักเป็นรูปขอบขนาน คอดเป็นข้อๆ ประมาณ 6-8 ข้อ มีขนรูปตะขอขึ้นปกคลุมประปราย
- ผลข้าวเม่านก ผลอ่อนเป็นสีเขียว เมื่อสุกจะเปลี่ยนเป็นสีแดง ส่วนผลแห้งเป็นสีน้ำตาล ผลแก่จะหลุดออกเป็นข้อๆ ข้อละ 1 เมล็ด ส่วนหัวมีกลีบเลี้ยงติดอยู่ ส่วนท้ายมีรยางค์ 1 เส้น ลักษณะโค้งงอ ขอบผลเว้าตื้นหนึ่งหรือสองด้าน
ส่วนที่ใช้เป็นยา : ใบ, ราก และ ทั้งต้น
สรรพคุณ ข้าวเม่านก :
- ใบ แก้ไข้ แก้ร้อนใน ยารักษาวัณโรคปอด รักษาปอดไม่ดี ยาฆ่าพยาธิ ยาขับปัสสาวะ ยาแก้ริดสีดวงทวาร ยาแก้โรคตานซาง แก้อาการผอมเหลือง ยาแก้พิษเบื่อพยาธิ
- ราก ยาแก้ไข้มาลาเรีย ยาแก้ปวดท้อง อาหารไม่ย่อย อาหารเป็นพิษ โรคกระเพาะอาหาร ยาแก้อาการเจ็บท้อง ท้องอืด มีลมในท้อง ยาแก้อาการปวดท้อง ยาขับปัสสาวะ รักษาโรคทางเดินปัสสาวะ ขับนิ่วในกระเพาะปัสสาวะ ยาแก้โรคตับ ตับอักเสบ และดีซ่าน
- ทั้งต้น แก้อาการไอเรื้อรังและวัณโรค ยารักษาเด็กน้อยเป็นหวัด ไซนัสอักเสบ น้ำมูกไหล ยารักษาอาการเหม็นในหูและโพรงจมูก ยารักษาวัณโรคปอด รักษาปอดไม่ดี ยาแก้ปวดท้อง อาหารไม่ย่อย อาหารเป็นพิษ โรคกระเพาะอาหาร ยาฆ่าพยาธิ ยาขับปัสสาวะ รักษาโรคทางเดินปัสสาวะ ขับนิ่วในกระเพาะปัสสาวะ ยาแก้โรคตับ ตับอักเสบ และดีซ่าน ยาบำรุงไต แก้ซาง แก้เด็กผมจ่อยไม่แข็งแรง