ชื่อสมุนไพร : ข้าวเย็นใต้ (หัวฆ้อนกระแต)
ชื่ออื่น : หัวข้าวเย็นใต้, ยาข้าวเย็น (อุบลราชธานี), ละครโคก (ภาคตะวันออก)
ชื่อวิทยาศาสตร์ : Premna herbacea Roxb.
ชื่อวงศ์ : Lamiaceae
ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ :
- ข้าวเย็นใต้ เป็นไม้พุ่ม สูง 1-1.5 เมตร กิ่งมีขนสั้น สีขาวอมน้ำตาลหนาแน่น
- ใบข้าวเย็นใต้ ใบเดี่ยว เรียงตรงข้าม รูปขอบขนานถึงรูปใบหอก ยาว 10-18 ซม. กว้าง 3-7 ซม. ปลายใบมน โคนใบรูปลิ่ม ขอบใบจักฟันเลื่อย ผิวใบด้านบนมีขนสั้นสีขาวอมน้ำตาลกระจายทั่วแผ่นใบ ด้านบนมีต่อมขนาดเล็กสีเหลือง และขนสั้นขึ้นบริเวณเส้นใบ ก้านใบ สั้นมาก
- ดอกข้าวเย็นใต้ ช่อดอก แบบช่อแยกแขนง ออกที่ปลายยอด กลีบเลี้ยง รูปถ้วย ยาว 2.3-2.6 มม. หลอดกลีบดอก ยาว 1.4-1.5 มม. แฉกกลีบเลี้ยง มี 5 แฉก ขนาดใกล้เคียงกัน รูปไข่ ปลายมน ขอบเรียบมีขนสั้น ผิวด้านนอกมีขนสั้นและต่อมสีเหลืองขนาดเล็ก ด้านในมีต่อมสีเหลืองขนาดเล็กหนาแน่น กลีบดอก สีเหลืองอ่อน แฉกกลีบดอก มี 4 แฉก รูปกึ่งปากเปิด ผิวด้านนอกมีขนสั้นทั่วไป ด้านในเกือบเกลี้ยง หรือมีขนสั้นขนาดเล็ก เกสรเพศผู้ มี 4 อัน ขนาดใกล้เคียงกัน ติดบนกลีบดอกสลับกับแฉกกลีบดอกที่ระดับเดียวกัน อับเรณู 2 เซลล์ รูปไข่แกมรี ยาว 0.4-0.5 มม. กว้าง 0.15-0.2 มม. แตกตามยาว เกสรเพศเมีย มีรังไข่รูปกลม มีรอยเว้าตื้น ผิวเกลี้ยง
- ผลข้าวเย็นใต้ ผลย่อย รูปไข่ ยาว 3.5-4 มม. กว้าง 4-4.5 มม.
ส่วนที่ใช้เป็นยา : ราก
สรรพคุณ ข้าวเย็นใต้ (หัวฆ้อนกระแต) :
- ราก ต้มน้ำดื่ม แก้ไข้ หรือเข้ายาแก้อัมพฤกษ์ อัมพาต
รากผสมลำต้นและใบทองพันชั่ง หัวข้าวเย็นเหนือ ลำต้นหรือรากเถาวัลย์ยั้ง ลำต้นข่อยน้ำ และลำต้นหรือรากขันทองพยาบาท ต้มน้ำดื่ม แก้มะเร็ง
[su_spoiler title=” ยาพื้นบ้านอีสาน ” style=”fancy” icon=”arrow-circle-2″]ใช้ ราก ผสมหัวข้าวเย็นเหนือ ลำต้นส้มกุ้ง เปลือกต้นสะเดาช้าง และลำต้นขมิ้นเครือ ต้มน้ำดื่ม แก้มะเร็ง ผสมลำต้นขี้เหล็กและลำต้นหนามหัน ต้มน้ำดื่ม แก้มะเร็ง รักษากามโรค ราก ผสมรากทองพันชั่ง และรากเล็บเหยี่ยว ต้มน้ำดื่ม รักษาแผลเรื้อรัง[/su_spoiler]