ชื่อสมุนไพร : ชาข่อย
ชื่ออื่นๆ : จ๊าข่อย (ภาคเหนือ), ชาข่อย, ชาฤๅษี (ภาคกลาง), กาน้ำ, ชาญวน (กรุงเทพฯ), ผักดุก, ผักดูด (ประจวบคีรีขันธ์), ชาป่า (ปัตตานี)
ชื่อวิทยาศาสตร์ : Acalypha siamensis Oliv. ex Gage
ชื่อวงศ์ : EUPHORBIACEAE
ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ :
- ต้นชาข่อย จัดเป็นไม้พุ่ม มีความสูงของต้นประมาณ 1-2 เมตร แตกกิ่งก้านเรียวเล็ก กิ่งก้านกลมเกลี้ยงหรือมีร่องตามยาว เมื่ออ่อนขนนุ่มสั้น ส่วนเปลือกลำต้นเป็นสีน้ำตาล
- ใบชาข่อย ใบเป็นใบเดี่ยว ออกเรียงสลับกัน ลักษณะของใบเป็นรูปหอก ปลายใบแหลม โคนใบสอบ ส่วนขอบใบจักเป็นซี่ฟันตลอดทั้งขอบใบ ใบมีขนาดกว้างประมาณ 1.5-3 เซนติเมตร ยาวประมาณ 4-6.5 เซนติเมตร แผ่นใบหนาเป็นมัน หลังใบและท้องใบเรียบเกลี้ยง มีเส้นแขนงใบประมาณ 4-5 คู่ มีก้านใบยาวประมาณ 0.1-0.8 เซนติเมตร มีหูใบลักษณะเป็นรูปสามเหลี่ยมแคบ ยาวประมาณ 2-2.5 มิลลิเมตร มีขนสั้นนุ่มและมีขนต่อม
- ดอกชาข่อย ออกดอกเป็นช่อเดี่ยวๆ (พบได้น้อยที่มี 2 ช่ออยู่ด้วยกัน) ตามซอกใบและที่ปลายยอด ดอกเป็นแบบแยกเพศอยู่ในต้นเดียวกัน โดยดอกเพศผู้จะมีขนาดเล็กอยู่ช่วงปลายยอด มีประมาณ 5-7 ดอก มีใบประดับลักษณะเป็นรูปสามเหลี่ยม มีขนาดกว้างประมาณ 1.2-1.5 มิลลิเมตร และยาวประมาณ 1-1.2 มิลลิเมตร มีขนสั้นนุ่มและมีขนต่อมด้านนอกตาดอกมีขนาดเส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 0.5-0.8 มิลลิเมตร และเมื่อดอกบานจะมีขนาดเส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 0.8-1 มิลลิเมตร ดอกไม่มีกลีบดอก มีแต่กลีบเลี้ยงลักษณะเป็นรูปไข่ 4 กลีบ มีขนาดกว้างประมาณ 0.3 มิลลิเมตร และยาวประมาณ 0.5 มิลลิเมตร มีต่อมอยู่ด้านนอก และก้านดอกย่อยนั้นยาวประมาณ 0.1-0.5 มิลลิเมตร ส่วนดอกเพศเมียจะอยู่ที่โคนช่อดอก มีประมาณ 2-3 ดอก (บ้างว่ามีเพียง 1 ดอก) และมีใบประดับเป็นรูปถ้วย เมื่อดอกบานจะมีลักษณะเป็นรูปไต และมีขนาดกว้างประมาณ 6-10 มิลลิเมตร ยาวประมาณ 5-7 มิลลิเมตร ขอบใบประดับเป็นจักแบบฟันเลื่อย มีซี่ประมาณ 9-15 ซี่ ผิวใบเป็นมันทั้งสองด้าน มองด้านนอกเห็นเส้นร่างแหได้ชัดเจนและมีต่อมโปร่งแสง ส่วนกลีบเลี้ยงมีลักษณะของเป็นรูปไข่ 3 กลีบ มีขนาดกว้างประมาณ 1 มิลลิเมตร และยาวประมาณ 2 มิลลิเมตร มีขนสั้นนุ่มด้านนอก รังไข่มีลักษณะค่อนข้างกลม มีขนาดเส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 1-2 มิลลิเมตร มีหนามทู่ ก้านเกสรเพศเมียยาวได้ประมาณ 2-5 มิลลิเมตร
- ผลชาข่อย ผลเป็นผลแห้งและแตกได้ ลักษณะของผลเป็นรูปทรงกลมแป้น แบ่งเป็น 3 พู ผลมีรยางค์เหนียว และมีหนามทู่ ภายในผลมีเมล็ดลักษณะค่อนข้างกลม
ส่วนที่ใช้เป็นยา : ต้น, ใบ
สรรพคุณ ชาข่อย :
- ต้น ตำเป็นยาพอกร่างกาย ใช้ลดไข้ หรือต้มน้ำดื่มแก้โรคไตพิการ
- ใบ ต้มน้ำหรือชงใช้แทนเป็นใบชาได้ กินเป็นยาบำรุงธาตุ ช่วยย่อย แก้น้ำเหลืองเสีย ไตพิการและขับปัสสาวะ