ชื่อสมุนไพร : ข้าวสารป่า
ชื่ออื่นๆ : กระดูกงูเหลือม, เข็มขาว (สุรินทร์), เข็มป่า, เข็มแพะ
ชื่อวิทยาศาสตร์ : Pavetta tomentosa Roxb. ex Smith.
ชื่อวงศ์ : Rubiaceae
ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ :
- ข้าวสารป่าไม้พุ่มหรือไม้ต้นขนาดเล็ก ลำต้นตั้งตรง สูง 1-5 เมตร เรือนยอดแผ่กว้างระเกะระกะ กิ่งเกลี้ยง หรือมีขนสั้นนุ่ม กิ่งอ่อนกลวง มีขนปกคลุมทั่วไป เปลือกต้นสีน้ำตาลออกชมพู ผิวเรียบ หลุดลอกเล็กน้อย
- ใบข้าวสารป่า เป็นใบเดี่ยว เรียงตรงข้ามสลับตั้งฉาก รูปรีแกมรูปขอบขนาน หรือรูปไข่แกมรูปขอบขนาน กว้าง 4-10 ซม. ยาว 8-15 ซม. ปลายมน หรือแหลม โคนรูปลิ่ม ขอบเรียบ แผ่นใบบางคล้ายกระดาษ หลังใบสีเขียวเข้ม ท้องใบสีเขียวหม่น ผิวด้านบนมีขนสั้นนุ่มประปราย ด้านล่างมีขนสั้นนุ่มหนาแน่น เส้นแขนงใบข้างละ 8-15 เส้น ก้านใบยาว 1-1.5 ซม. มีขน หูใบอยู่ระหว่างก้านใบ รูปสามเหลี่ยม หลุดร่วงง่าย กว้าง 5-6 มม. ยาว 3-7 มม. ด้านนอกมีขนสั้น ด้านในเกลี้ยง ก้านใบยาว 1-1.5 ซม. กิ่งก้านค่อนข้างสี่เหลี่ยม มีตุ่มพองสีเข้มบนผิวใบด้านล่าง ซึ่งมีแบคทีเรียที่ช่วยตรึงไนโตรเจนจากอากาศได้
- ช่อดอกข้าวสารป่า แบบช่อกระจุกแยกแขนง ดูคล้ายช่อเชิงหลั่น สีขาว มีกลิ่นหอม ออกที่ซอกใบใกล้ปลายกิ่ง หรือเหนือรอยแผลใบใกล้ปลายกิ่ง ช่อยาวได้ถึง 15 ซม. ช่อดอกกลม หลวมๆ มีขนาด 10-15 ซม.ดอกย่อยจำนวนมาก ก้านดอกย่อย ยาว 5-10 มม. มีขน กลีบดอกสีขาว โคนเชื่อมกันเป็นรูปแตร หลอดแคบ หลอดยาว ประมาณ 10 มม. ผิวด้านนอกเกลี้ยง ด้านในมีขนหนาแน่นที่ปลายหลอด แยกเป็นกลีบ 4 กลีบ รูปไข่แกมรูปขอบขนาน ยาว 6-7 มม. กว้าง 2-3 ซม. กลีบดอกบิดซ้อนในดอกตูม เกสรเพศผู้ 4 อัน ติดที่ปลายหลอดกลีบดอก สลับกับแฉกกลีบดอก ก้านชูอับเรณูสั้น อับเรณูรูปขอบขนาน ยาว 4-5 มม. อับเรณูบิดเป็นเกลียว เชื่อมติดกับปากหลอดกลีบ รังไข่อยู่ใต้วงกลีบมี 2 ช่อง แต่ละช่องมีออวุล 1 เม็ด ก้านเกสรเพศเมียเรียวและยาวมาก ยาวอย่างน้อย 2 เท่าของหลอดกลีบ โคนเกลี้ยง ปลายมีขนสั้น ๆ ยื่นยาวโผล่พ้นหลอดกลีบดอกมาก จานฐาน ดอกรูปวงแหวน กลีบเลี้ยง โคนเชื่อมติดกันเป็นหลอด ยาวประมาณ 2 มม. ผิวด้านนอกมีขน ปลายหลอดแยกเป็น 4 กลีบ สั้น ๆ
- ผลข้าวสารป่า คล้ายผลผนังชั้นในแข็ง กลม มี 2 พู เส้นผ่านศูนย์กลาง 4-6 มม. สีเขียวเป็นมัน เมื่อแก่เป็นสีดำ มีชั้นกลีบเลี้ยงกลมๆด้านบน เนื้อผลบาง ภายในมี 2
- เมล็ดข้าวสารป่า สีน้ำตาล ด้านหนึ่งโค้ง ด้านหนึ่งแบน
ส่วนที่ใช้เป็นยา : ราก, ใบ, เปลือกต้น, ผล, ดอก
สรรพคุณข้าวสารป่า :
- ราก ใช้กับหญิงคลอดบุตรช้ากว่ากำหนด
- ใบ รสเมาเบื่อ รักษาโรคในจมูก ฆ่าพยาธิ ใช้น้ำต้ม แก้อาการไข้
- ใบและราก ใช้พอกฝี รักษาริดสีดวงทวาร แก้หิด
- เปลือกต้น มีรสเมาเบื่อ ตำคั้นเอาน้ำหยอดหูฆ่าแมลงคาในหู
- ผล รสเมาเบื่อ แก้ริดสีดวงงอกในจมูก
- ดอก มีรสฝาดเย็น แก้ตาแดงตาแฉะ
- ราก มีรสเฝื่อน แก้เสมหะในท้องและในทรวงอก ต้มน้ำกินแก้บิด