ชื่อสมุนไพร : สะแกนา
ชื่ออื่นๆ : แก(อุบลราชธานี), แพ่ง(เหนือ), ขอนเเข้, จองแค่(แพร่), สะแก, ซังแก
ชื่อวิทยาศาสตร์ : Combretum quadrangulare Kurz.
ชื่อวงศ์ : Combretaceae
ลักษณะทางพฤกษศาสตร์ :
- ต้นสะแกนา เป็นไม้ยืนต้น สูง 15-20 เมตร เปลือกต้นสีเทานวล กิ่งอ่อนเป็นสันสี่มุม ส่วนต่างๆของลำต้น มีขนเป็นเกล็ดกลม ต้นที่มีอายุมากบริเวณโคนลำต้น พบหนามแหลมยาว แข็ง
- ใบสะแกนา ใบเดี่ยว เรียงตรงข้าม แผ่นใบรูปไข่กลับหรือรูปไข่กลับแกมขอบขนาน กว้าง 3-6 เซนติเมตร ยาว 6-15 เซนติเมตร ปลายมน หรือเว้าเป็นแอ่งตื้นๆ ขอบใบเรียบ หรือหยักเป็นคลื่นเล็กน้อย โคนสอบแคบไปยังก้านใบ ก้านใบสั้น เนื้อใบหนาเป็นมัน ผิวใบทั้งสองด้านมีเกล็ดสีเงินหนาแน่น ใบมีสีเขียวสด ผิวใบด้านบนสากมือ
- ดอกสะแกนา ขนาดเล็ก สีขาวหรือเหลืองอ่อน ออกเป็นช่อที่ซอกใบ และปลายยอด แบบช่อเชิงลด ยาว 4-5 เซนติเมตร ไม่มีก้านดอก ช่อหนึ่งมีดอกเล็กๆจำนวนมาก กลีบเลี้ยงโคนเชื่อมติดกันเป็นรูปกรวยปลายแยก 4 กลีบ สีขาวอมเหลือง กลีบดอก 4 กลีบ สีขาวอมเหลือง รูปไข่กลับ ปลายมน หลุดร่วงง่าย เกสรเพศผู้มี 8 อัน เกสรเพศเมีย มีรังไข่เหนือวงกลีบ ผลแห้ง ขนาด 1-2 เซนติเมตร รูปไข่ มีครีบ 4 ครีบ สีน้ำตาลอมขาว
- เมล็ดสะแกนา สีน้ำตาลแดง รูปกระสวย มี 4 สัน ตามยาว
ส่วนที่ใช้เป็นยา : เมล็ดแก่, ใบ, ต้น, กระพี้, ราก, ผลดิบ
สรรพคุณ สะแกนา :
- เมล็ดแก่ รสเมาเบื่อ ขับพยาธิเส้นด้าย พยาธิไส้เดือน ในเด็ก(โดยใช้ขนาด 1 ช้อนคาว หรือ 3 กรัม ตำผสมกับไข่ ทอดกินครั้งเดี่ยวขณะท้องว่าง) แก้ซางตานขโมย มะเร็ง คุดทะราด
- ใบแก่ รสฝาดเมา แก้พิษปวดเมื่อยตามร่างกาย แก้ไข้ แก้บาดแผล ปรุงเป็นยารักษามะเร็งภายในต่างๆ
- ใบอ่อน รสฝาด รักษาแผลสด แก้บิดมูกเลือด
- ใบ แก้ปวดเมื่อยตามร่างกาย
- ต้น รสเมา แก้โรคหนองใน แก้แผลในที่ลับ แก้อาเจียนเป็นเลือด แก้กามโรคเข้าข้ออกดอก ปรุงเป็นยารักษาฝีมะเร็งภายในต่างๆ
- กระพี้ รสเบื่อร้อน แก้คันทวารเด็ก ขับพยาธิเส้นด้าย
- เมล็ดแก่ รสเบื่อเมา ขับพยาธิไส้เดือน พยาธิเส้นด้ายในเด็ก โดยใช้เมล็ดแก่ 1 ช้อนคาว (ประมาณ 3 กรัม) หรือ 15-20 เมล็ด ตำให้ละเอียด ทอดกับไข่รับประทาน แก้ซาง ตานขโมย แก้คุดทะราด แก้มะเร็ง
- ราก รสเมา ปรุงเป็นยาแก้กามโรค หนองใน เข้าข้อ ฝีมะม่วง ฝีต่างๆ แก้น้ำเหลืองเสีย แก้พิษไข้เซื่องซึม ฆ่าพยาธิ ปรุงเป็นยาแก้ไส้ด้วนไส้ลาม มะเร็งตับ ปอด ลำไส้ กระเพาะปัสสาวะ กระเพาะอาหาร แก้ไข้สันนิบาต ผอมแห้ง แก้ริดสีดวง ผอมแห้ง แก้เสมหะ แก้อาเจียนเป็นเลือด แก้ตกมูกเลือด ขับพยาธิ ทั้ง 5 ส่วน รสเมา ขับพยาธิในท้อง แก้ซางตานขโมย พุงโรก้นปอด อุจจาระหยาบ เหม็นคาว แก้ฝีตานซาง
- ผลดิบ แช่น้ำไว้ให้วัวควายกินขับพยาธิ
